اسحاق ترکاِسْحاقِ تُرْک، از داعیان ابومسلم خراسانی (ه م) در نیمه اول سده ۲ق بود. ۱ - اطلاعات درباره ویاطلاعات ما درباره وی به هنگام جنبش پیروان ابومسلم که در سده ۲ق پس از قتل ابومسلم رخ داد، بسیار اندک و تقریباً منحصر است به الفهرست ابن‌ندیم. [۱]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۰۸.
گزارش ابن‌ندیم تلفیقی از ۳ روایت کهن است که مآخذ دوتای آن دانسته نیست، اما روایت سوم برگرفته از کتابی است با عنوان اخبار ماوراء النهر از نویسنده‌ای گمنام. نوشته گردیزی [۲]
عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
تا اندازه‌ای مکمل الفهرست است و آگاهی‌هایی از شورش سپاهیان ابوداوود خالد بن ابراهیم ذهلی عامل خراسان در زمان اسحاق ترک و عصیان عبدالجبار بن عبدالرحمان ازدی جانشین وی به دست می‌دهد. به نظر می‌رسد که گردیزی رویدادهای خراسان را در سده‌های نخستین اسلامی، از کتاب مشهور اخبار ولاة خراسان نوشته سلاّمی (د ۳۰۰ق/۹۱۳م) گرفته باشد، زیرا در روایت منحصر نویسنده کتاب القند درباره مقنّع (ه م) به روشنی به نوشته سلامی اشاره شده است [۳]
عمر نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۷۲، به کوشش نظرمحمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
و چون جنبش اسحاق ترک پیش از قیام مقنع رخ داده، احتمال دارد که اخبار گردیزی درباره رویدادهای خراسان بعد از کشته شدن ابومسلم (۱۳۷ق/۷۵۴م)، بر کتاب اخبار ولاة خراسان سلامی متکی باشد.۲ - خاستگاه و نسب اسحاقابنندیم دو روایت مختلف درباره خاستگاه و نسب اسحاق نقل کرده است: یکی حاکی از آن است که او از علویان و از فرزندان یحیی بن زید بن علی بود که از بیم امویان گریخت و به سرزمین ترکان رفت، از این رو به اسحاق ترک شهره شد. [۴]
عمر نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۷۲، به کوشش نظرمحمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
بر پایه این روایت ابن‌ندیم، احتمالاً اسحاق ترک پیش از آمدن ابومسلم به خراسان، به سرزمین ترکان رفته، و پس از روی کار آمدن عباسیان در دوره امارت ابومسلم به خراسان بازگشته است. روایت دیگر ابن‌ندیم برگرفته از اخبار ماوراءالنهر است که به نقل از ابراهیم بن محمد از آگاهان به اخبار مسلمیه می‌گوید: «او ماوراءالنهری وامّی بود و با جنیان ارتباط داشت و اگر کسی چیزی از او می‌پرسید، پس از گذشت شبی، پاسخ می‌گفت و هنگامی که ابومسلم کشته شد، مردم را به سوی او فراخواند». نام او، اسحاق، می‌تواند زردشتی بودن وی را به تردید افکند، اما با توجه به آراء او می‌توان چنین گمان کرد که وی اسلام آورده بوده، و سپس به دین کهن خود بازگشته است. ۳ - قیام ویمقارن شورش اسحاق، ابوداوود خالد بن ابراهیم حاکم خراسان بود که ابومسلم در ۱۳۶ق/۷۵۳م به هنگام رفتن به عراق او را جانشین خود کرده بود و او لشکریان اسحاق را از بین برد و خود در ۱۴۰ق کشته شد. [۵]
عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
اگر بپذیریم که اسحاق پس از کشته شدن ابومسلم به ماوراءالنهر و سرزمین ترکان رفته است، آغاز فعالیت او را بعد از قیام سنباد (ه م) و پیش از جنبش مقنع می‌توان پنداشت. به نظر می‌رسد که آراء اسحاق ترک در ماوراءالنهر، زمینه‌های بسیار مناسبی برای شورش و پیروزی‌های اولیه مقنع فراهم آورد. از این‌رو، قیام‌اسحاق می‌بایست پس از کشته‌شدن ابومسلم و قتل ابوداوود در ۱۴۰ق رخ داده باشد.۴ - ادعای اسحاق ترکبه نوشته الفهرست اسحاق ادعا کرد که ابومسلم زنده است و در کوه‌های ری زندانی است و در زمان معینی ظهور خواهد کرد و نیز ارتباطی میان ادعاهای اسحاق و اعتقادات زردشتیان دیده می‌شود. [۶]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۰۸.
از گزارش ابن‌ندیم بر می‌آید که اسحاق برای جلب توجه زردشتیان به دعوت خود از آوازه ابومسلم نیک بهره برده است.۵ - ویژگی قیام وی نسبت به سایر جنبشهاآنچه در قیام اسحاق ترک جلب نظر می‌کند و در سایر جنبش‌های عصر عباسی به چشم نمی‌خورد، این است که او تنها به دعوت اکتفا کرد و هیچ گونه رویارویی و درگیری میان او و پیروانش با کارگزاران حکومت روی نداد. برخی از معتقدات اسحاق ترک شبیه به آراء سنباد و پیروان اوست. شاید آنان ترکیب افکار دینی را وسیله سودمندی برای اتحاد برخی گروه‌های ناتوان ضد عباسی یافته بودند. ۶ - درگذشتپس از درگذشت اسحاق که تاریخ آن همانند زمان تولدش دانسته نیست، پیروانش که بیشتر از مسلمانان ماوراءالنهر بودند، پراکنده شدند و جنبش او دوامی نیافت. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌ندیم، الفهرست. (۲) عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۳) عمر نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، به کوشش نظرمحمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسحاق ترک»، ج۸، ص۲۲. |